De kabinetsformatie is nog maar net begonnen of er ligt meteen een opvallende zet op tafel. Verkenner Wouter Koolmees, topman van NS en oud-minister voor D66, kiest voor duogesprekken waarbij hij politieke tegenpolen bewust naast elkaar zet.

Dat voelt als een schaakzet in de vroege opening: gedurfd, oncomfortabel voor de spelers, maar bedoeld om het spel vlot te trekken.

Het signaal is helder: uitgestelde keuzes zijn geen optie meer. De klok tikt richting het verkenningsverslag en de Kamer wil snel duidelijkheid.

Waarom deze zet zoveel stof doet opwaaien

Het politieke veld zit vol blokkades en voorkeuren. De VVD wil niet met GroenLinks-PvdA, D66 ziet samenwerking met JA21 liever niet gebeuren.

Juist daarom verrast het dat Koolmees ze in duo’s aan één tafel zet. Verkenner Koolmees maakt een verrassende keuze: “Dit had niemand verwacht”.

Niet nogmaals individuele rondjes met open deuren, maar direct de lastige combinaties ontgrendelen. Wie verantwoordelijk wil besturen, moet nu laten zien dat er tenminste een gesprek mogelijk is over de ‘hoe-vraag’.

Duogesprekken als breekijzer in een vastgelopen patroon

Door JA21 te koppelen aan D66 en VVD aan GroenLinks-PvdA prikt de verkenner door de campagne-reflex heen.

Het doel is niet om partijen te dwingen hun volledige programmalijn te verlaten, maar om te toetsen of de ‘nee, tenzij’ van de campagne kan veranderen in een ‘ja, mits’ aan de formatietafel.

Daarbij geldt een harde realiteit: zonder brug tussen midden en links of midden en rechts blijft elke meerderheid wankel. Deze methode maakt meteen zichtbaar waar de ruimte zit — of waar die echt ontbreekt.

Wat de hoofdrolspelers willen (en vooral niet willen)

D66 mikt op een brede middencoalitie met VVD, GroenLinks-PvdA en CDA. Dat zou snelheid en stabiliteit moeten brengen op wonen, onderwijs en klimaat.

De VVD houdt voet bij stuk en sluit GroenLinks-PvdA uit op inhoudelijke gronden, ook nu Jesse Klaver het stokje heeft overgenomen.

GroenLinks-PvdA noemt die uitsluiting ouderwets en benadrukt dat kiezers vooral oplossingen willen zien. Het gevolg is een driehoek waarin niemand zonder de ander een makkelijke route naar 76 zetels heeft, maar iedereen elkaars sleutel toch nodig lijkt te hebben.

Kleinere partijen, grote hefboom

Aan de randen van het speelveld staan partijen klaar die met weinig zetels veel gewicht kunnen krijgen. JA21 ziet zichzelf graag aan tafels waar migratie en veiligheid prioriteit krijgen.

De SGP houdt de deur dicht naar coalitiedeelname, vooral door botsingen met D66 en deels met de VVD op medisch-ethisch terrein, maar dringt erop aan dat uitsluiting van de PVV inhoudelijk onderbouwd moet zijn, niet principieel bij voorbaat.

Volt wil als progressief kompas in de oppositie functioneren, maar ziet de meerwaarde van een breed midden als dat de besluitvorming versnelt.

50Plus blijft bescheiden, sluit meedoen niet uit als de cijfers kloppen. De ChristenUnie wijst de ‘getalsmatig grootste’ partijen aan om verantwoordelijkheid te nemen.

Denk wil een zo progressief mogelijk kabinet, zonder VVD en JA21, om discriminatie en moslimhaat daadkrachtig te bestrijden.

De SP zegt helder: niet gewonnen, dus geen regeren; eerst moeten beloften aan kwetsbare groepen worden waargemaakt.

Tijdpad en drukpunten: de kalender dwingt

De Kiesraad stelt de definitieve uitslag vast, waarna de verkenner tot 11 november heeft om zijn verslag te overhandigen.

Op 13 november debatteert de Tweede Kamer over de bevindingen. Dat ritme voorkomt slepende verkenningsrondes en vraagt van partijen om binnen dagen, niet weken, aan te geven welke combinaties ze serieus willen onderzoeken.

Elke ontmoeting aan de duotafel staat zo meteen in het teken van concrete vervolgstappen: wie kan met wie door naar een informateur, en op welke onderwerpen ligt alvast overeenstemming in de steigers?

Hoe betrouwbaarheidsdebat en hertellingen inwerken op de formatie

Rond de telling ontstond ruis, maar de standaard hertellingen bij gemeenten trekken die rimpels recht. Voor de formatie is vooral de boodschap van belang dat de uitslag leidend is en dat partijen daarbinnen moeten leveren.

Vertwijfeling over cijfers helpt niemand: investeerders, woningzoekenden en zorginstellingen hebben baat bij bestuurlijke voorspelbaarheid, niet bij een eindeloze discussie over telmethodes. Met de definitieve zetelverdeling in zicht is het tijd om beleidscoalities te smeden.

De mogelijke coalitiepaden die nu realistisch lijken

Een breed middenkabinet met D66, VVD, GroenLinks-PvdA en CDA is het meest besproken scenario.

Inhoudelijk lijkt er veel te ruilen: versnelling woningbouw en infrastructuur, stevige ondermijning-aanpak, klimaatdoelen met oog voor uitvoerbaarheid, en een migratiepakket met strakkere procedures en Europese inbedding.

Een centrumrechtse variant met D66, VVD, CDA en JA21 zou meer frictie opleveren op klimaat en stikstof maar sneller knopen kunnen doorhakken op veiligheid en migratie.

Een derde route is een hybride constructie waarin een kernkabinet buiten het kabinet gedoogsteun regelt per dossier. Elk pad vraagt een hoge mate van onderling vertrouwen en duidelijke ‘ruildeals’ om schurende dossiers in balans te brengen.

Wat deze formatie concreet kan opleveren voor beleid

Op wonen is een nationaal versnellingsteam denkbaar, met bindende afspraken met provincies, versimpelde vergunningstrajecten en een gerichte push voor betaalbare huur en koop.

Op migratie hangt een pakket in de lucht van snellere asielprocedures, betere terugkeer, strengere aanpak van misbruik, plus EU-afspraken over verdeling en grensbewaking.

Klimaat en stikstof vragen om een uitvoerbaar realisme: vasthouden aan doelen, maar met extra investeringen in netcapaciteit, energie-infrastructuur, innovaties in landbouw en een consistent vergunningsregime voor wind, zon en industrie.

Veiligheid en ondermijning vergen structureel meer OM- en politiecapaciteit, betere datakoppeling in de havenketens en strengere straffen voor ronselaars en witwassers.

Op koopkracht ligt een fijnmaziger systeem voor lage en middeninkomens voor de hand, gekoppeld aan arbeidsmarktmaatregelen die werk lonender maken en tekorten in zorg en onderwijs helpen dichten.

Waarom ‘relatietherapie’ niet denigrerend maar noodzakelijk is

De verkenner gebruikte het woord zelf: partijen moeten uit de campagne-stand. Relatietherapie betekent hier: eerst erkennen waar de echte pijnpunten zitten, dan afspraken maken over respect en proces, en pas daarna de verdeling van posten.

Door tegenpolen te laten oefenen met ‘ja, mits’, bouwt de verkenner aan de minimale vertrouwensbasis die nodig is om door te pakken. Verkenner Koolmees maakt een verrassende keuze: “Dit had niemand verwacht”, maar misschien is dat precies wat nodig is om loopgraven te verlaten.

De lakmoesproef van de komende dagen

Let op drie signalen. Eén: taalverandering; zodra woordvoerders minder over “zij” en meer over “we” spreken, zit er beweging in.

Twee: deelakkoorden; als er op wonen, veiligheid of koopkracht tussentijdse contouren naar buiten komen, is de motor warm.

Drie: informateursbenoeming met een duidelijke opdracht; dat markeert de overgang van ‘wie met wie’ naar ‘wat met wat’. Blijven de ‘nee’s’ publiek onveranderd hard, dan groeit de kans op een gedoogvariant of een extra brede, logge coalitie.

Samenvatting: druk, durf en deadlines

Deze formatie draait om het doorbreken van voorspelbare reflexen onder hoge tijdsdruk. Koolmees kiest voor een aanpak die schuurt, juist om beweging te forceren.

Partijen die roepen om stabiliteit zullen nu moeten laten zien waar ze willen geven om elders te kunnen krijgen. Het land wacht niet; de dossiers stapelen zich op en vragen om besluiten.

De verrassingstroef van de verkenner kan de katalysator zijn: onverwacht, prikkelend en precies daarom effectief. Lukt het, dan ligt er snel een route naar een kabinet met een werkbare meerderheid.

Lukt het niet, dan volgt een fase met creatievere constructies en meer onderhandeldrama. Maar één ding is duidelijk: de periode van vrijblijvend praten is voorbij.