In de dagen voorafgaand aan de verkiezingen in oktober werden Nederlanders dag in dag uit geconfronteerd met peilingen, grafieken en voorspellingen die een beeld schetsten van hoe groot of klein politieke partijen zouden worden. Voor veel kiezers dienden deze cijfers als leidraad bij hun besluitvorming. Toch blijkt nu dat deze cijfers allesbehalve betrouwbaar waren. Sterker nog: ze hebben mogelijk de politieke realiteit op een compleet verkeerd spoor gezet.

Onderzoeksbureau Verian, dat verantwoordelijk was voor veel van de meest besproken peilingen, gebruikte een methode die door critici als gebrekkig wordt gezien. Desondanks werden de resultaten breed verspreid via de publieke omroep, talkshows en grote kranten. Wat bedoeld was als een kompas voor de kiezer, bleek achteraf een misleidende routekaart te zijn.

Een te kleine steekproef en een te grote foutmarge

Het statistische fundament van de peilingen bleek zwak. Verian baseerde zijn conclusies op slechts iets meer dan duizend ondervraagde kiezers. In een land met ruim dertien miljoen stemgerechtigden leidt dat automatisch tot een grote foutmarge. Normaal gesproken wordt die onzekerheid duidelijk benoemd, maar in de weken voor de verkiezingen leek het alsof elke zetelverschuiving absolute zekerheid was.

Door de kleine steekproef schoten de voorspellingen alle kanten op. Partijen die historisch nauwelijks van positie veranderen, zouden plotseling massaal verliezen of enorme winsten boeken. Voor politicologen en data-analisten waren zulke schokken volkomen ongeloofwaardig. De cijfers suggereerden een politieke achtbaanrit die statistisch vrijwel onmogelijk is.

Media namen de fouten klakkeloos over

Het pijnlijke is dat deze gebrekkige data niet stilletjes bij een onderzoeksbureau bleven liggen. Integendeel: ze werden groot in beeld gebracht bij programma’s zoals EenVandaag en opgenomen in de Peilingwijzer, waardoor vrijwel alle grote nieuwsmedia ze ook overnamen. De vervormde informatie verspreidde zich razendsnel.

Het publiek kreeg het idee dat er zich in de laatste dagen voor de stemming spectaculaire verschuivingen afspeelden, terwijl er in werkelijkheid nauwelijks iets veranderde. Voor veel Nederlanders, die sterk op de publieke omroep vertrouwen voor objectieve informatie, voelde dit als een klap tegen de geloofwaardigheid van het nieuws.

VVD als duidelijk voorbeeld van de misser

Een van de meest opvallende fouten zat in de voorspelling voor de VVD. Volgens Verian zou de partij kelderen tot rond de zestien zetels, een conclusie die vlak voor de verkiezingen breed werd uitgemeten. Andere modellen en ervaren analisten voorspelden juist een stijging. Uiteindelijk bleek die laatste groep gelijk te hebben: de VVD eindigde vele zetels hoger. Het verschil was niet slechts een kleine misberekening, maar een significante fout op een cruciaal moment.

Dergelijke afwijkingen zijn niet zonder gevolgen. Een foutief beeld kan kiezers beïnvloeden om strategisch over te stappen naar een andere partij. Zo kan een verkeerde peiling direct invloed hebben op de uitkomst van een verkiezing.

Waarschuwingen genegeerd

In moderne peilingen is het essentieel rekening te houden met factoren zoals trouwe stemmers, twijfelende groepen en structurele verschuivingen. Experts waarschuwden al langer dat Verian deze noodzakelijke analyses onvoldoende toepaste. Die waarschuwingen werden genegeerd, waardoor de peilingen voornamelijk uit ruis bestonden. Een paar toevallige antwoorden konden zo worden opgeblazen tot vermeende “politieke aardverschuivingen”. En omdat media dol zijn op nieuws over plotselinge veranderingen, werd deze ruis al snel opgepikt en gepresenteerd als sensationeel nieuws.

Psychologische invloed op kiezers

Peilingen zijn niet slechts een informatief hulpmiddel; ze zijn ook psychologisch van invloed. Politici gebruiken ze om campagnetoerustingen en strategieën te bepalen, journalisten om verhalen spannender te maken, en kiezers om hun “nuttige stem” te bepalen. Wanneer die peilingen niet kloppen, heeft dat concrete gevolgen. Een peiling die ten onrechte suggereert dat een partij in vrije val zit, kan twijfelende kiezers beïnvloeden om over te stappen. Het effect op de democratie is dus reëel en potentieel groot.

De publieke omroep faalt in zijn rol

De kritiek richt zich niet alleen op Verian, maar ook op EenVandaag en andere nieuwsredacties. Een mediaorganisatie hoort kritisch te zijn op de cijfers die zij verspreidt. Blind vertrouwen op een onderzoeksbureau zonder eigen grondige controle past niet bij de journalistieke rol. Peilingen zijn geen exacte wetenschap; ze vragen om nuance, transparantie en uitleg. In dit geval werden schattingen gepresenteerd alsof het harde feiten waren.

Een terugkerende fout

Deze situatie is geen incident. In eerdere jaren is ook kritiek geuit op peilmethodes en de manier waarop media daarmee omgaan. Telkens werd geconcludeerd dat transparantie nodig is, maar concrete verbeteringen blijven uit. De vraag rijst of mediaplatforms en onderzoeksbureaus werkelijk willen leren, of dat spannende verhalen belangrijker zijn dan statistische betrouwbaarheid.

Vertrouwen en democratie

Het vertrouwen van burgers in politiek is al kwetsbaar. Wanneer de informatie waarop zij hun stem baseren ook wankel blijkt, vormt dat een gevaarlijke combinatie. Democratie functioneert het best als burgers goed geïnformeerde keuzes kunnen maken. Foute peilingen ondermijnen die basis.

Conclusie: een wake-upcall voor media en onderzoekers

De discussie over deze peilingen zal voorlopig niet verstommen. Politici, kiezers en journalisten eisen antwoorden. Één ding is duidelijk: Nederland moet af van het idee dat een peiling de absolute waarheid vertelt. Het is slechts een momentopname, met inherente onzekerheden die serieus genomen moeten worden. De verantwoordelijkheid ligt zowel bij de onderzoeksbureaus als de media die deze data verspreiden. Pas dan kan de kiezer écht weloverwogen beslissingen maken, en kan de democratie op een solide basis blijven functioneren.